Badania i studia nad skupiskami polonijnymi w Ameryce Łacińskiej posiadają stosunkowo długa historię, spory dorobek, chociaż były i są nadal prowadzone przez niewielką liczbę ośrodków naukowych i osób. Jak stwierdził Andrzej Dembicz, jeden z głównych aktualnie w Polsce organizatorów i inicjatorów badań nad Polonią latynoamerykańską: „Studia nad problematyką polonijną w Ameryce Łacińskiej prowadzi stosunkowo niewielka grupa osób (kilka) na kilku Uniwersytetach, znacznie natomiast liczniejsza jest grupa osób zainteresowanych tymi sprawami ze względów praktycznych w: instytucjach, organizacjach społecznych oraz zgromadzeniach zakonnych prowadzących w niektórych krajach tamtego regionu działalność duszpasterską” [i].

W stwierdzeniu tym zawiera się w zasadzie diagnoza stanu kadrowego i instytucjonalnego badań nad Polonią latynoamerykańską. Niewielka stosunkowo grupa badaczy, historyków, socjologów, antropologów, językoznawców, skupiona w kilku ośrodkach naukowych w Polsce i za granicą, uprawiająca tę problematykę nie zawsze jako główny obszar i przedmiot swych zainteresowań, wyłoniła jednak znaczący i liczący się dorobek.

1.     TRADYCJE BADAŃ NAD POLONIĄ LATYNOAMERYKAŃSKĄ: NAJWAŻNIEJSZE MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE

Obecności Polaków w Ameryce Łacińskiej, w tym migracji, przebiegowi przemieszczań ludności, osadnictwu, procesom przystosowania do warunków kraju osiedlenia, towarzyszą od samego początku spisane relacje, obserwacje oraz opisy i studia samych uczestników, jak i badaczy i teoretyków. Tradycje badań polonijnych sięgają głęboko w XIX wiek, do czasów, w których pojawiło się zjawisko masowej migracji chłopskiej do obu Ameryk. W zbiorowej, fundamentalnej pracy pod redakcją Marcina Kuli, omawiającej stan skupisk polonijnych w krajach Ameryki Łacińskiej pt. Dzieje Polonii w Ameryce Łacińskiej, znaleźć można już we wstępie obszerną, kompletną w zasadzie – przynajmniej do końca lat siedemdziesiątych XX wieku – refleksję nad piśmiennictwem naukowym dotyczącym Polonii w Ameryce Łacińskiej [ii]. Dalszy rozwój i przebieg badań Polonii latynoamerykańskiej – w szkicowej formie – zawierają teksty Marcina Kuli Ameryka bliska i daleka [iii] oraz Tadeusza Palecznego Ameryka bliższa czy dalsza? Polonia latynoamerykańska w piśmiennictwie polskim po 1980 roku. Szkic bibliograficzny [iv]. W pracach tych znajduje się przegląd wszystkich znanych, wydanych w języku polskim i innych językach publikacji, badań, studiów i zainteresowań problematyką polonijna w Ameryce Łacińskiej. Obszerne, najpełniejsze w zasadzie zestawienie druków na temat Polonii latynoamerykańskiej – z wyszczególnieniem poszczególnych krajów – zawiera cykl publikacji bibliograficznych wydanych w kraju w latach 1977-1991, redagowany i opracowany przez Wojciecha Chojnackiego [v]. Kolejną ważną pracą, obejmującą, oprócz wymienionych, przegląd tradycji w badaniach nad Polonią latynoamerykańską oraz bibliografię studiów w tym zakresie, jest książka autorstwa Andrzeja Dembicza i Krzysztofa Smolana pt. La presença Polaca em América Latina [vi].

Spoglądając na rozwój badań polonijnych w Ameryce łacińskiej w ostatniej dekadzie widać wyraźnie, że lata osiemdziesiąte nie sprzyjały tworzeniu nowych zespołów i inicjatyw badawczych podejmujących naukowo problematykę latynoamerykańską. Bezpośrednim powodem tego stanu rzeczy była międzynarodowa izolacja Polski po wprowadzeniu stanu wojennego. Nastąpiła zarazem zmiana kierunków zainteresowań i aktywności badawczo-naukowej ludzi zajmujących się tym kontynentem. Zredukowane zostały niemal do zera i tak rzadkie kontakty badaczy ze środowiskami polonijnymi, a większość wcześniejszych projektów uległa zakończeniu. Niemniej i w tym czasie zostało wydanych kilka znaczących prac, w tym m.in. Ameryka Łacińska w relacjach Polaków. Antologia oraz Dzieje Polonii w Ameryce Łacińskiej, obie pod redakcją Marcina Kuli. Dostrzegalna zmiana, prawie przełom w badaniach polonijnych w Ameryce Łacińskiej, nastąpiła w latach dziewięćdziesiątych, głównie dzięki działalności zespołu skupionego wokół Centrum Studiów Latynoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego. W 1992 roku pojawił się nowy periodyk „Documentos de Trabajos”, w którym ogłaszano także teksty na temat Polonii latynoamerykańskiej. Oprócz „Documentos de Trabajos”, artykuły i inne opracowania dotyczące Polonii latynoamerykańskiej publikowane były w „Studiach Polonijnych”, wydawanych na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim i w kwartalniku Komitetu Badania Polonii PAN „Przegląd Polonijny”.

2.     OŚRODKI POLSKIE PROWADZĄCE BADANIA I STUDIA POLONIJNE W AMERYCE ŁACIŃSKIEJ

Badania i studia nad problematyką polonijną w Ameryce Łacińskiej prowadzone są obecnie w niewielu ośrodkach naukowych. Sytuacja ta nie odbiega zasadniczo od stanu zainteresowań tą problematyką w Polsce w bliższej i dalszej przeszłości. Liczniejsza jednak niż niegdyś jest grupa osób zajmujących się problematyką polonijną w Ameryce łacińskiej „przy sposobności”, przy okazji innych zainteresowań Ameryką Łacińską.

Pośród ośrodków naukowych zajmujących się badaniami skupisk polonijnych w Ameryce Łacińskiej najważniejsze aktualnie miejsce zajmuje Centrum Studiów Latynoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego. W Centrum prowadzą swoje studia i badania osoby takie, jak: Andrzej Dembicz, Mariusz Malinowski, Renata Siuda oraz wiele osób współpracujących, w tym doktorantów i studentów Uniwersytetu Warszawskiego. CESLA zainicjowała w ostatniej dekadzie i przeprowadziła przy współpracy z ośrodkami latynoamerykańskimi szereg badań, zorganizowała najważniejsze krajowe i międzynarodowe sesje naukowe, opublikowała największą liczbę publikacji poświęconych problematyce polonijnej w Ameryce Łacińskiej. Uznając główną rolę CESLI w koordynowaniu i organizowaniu badań nad Polonią latynoamerykańską, przyznaję, że osobiście podjąłem tę problematykę dzięki współpracy z CESLĄ i Andrzejem Dembiczem. Jeden z nielicznych doktoratów poświęconych organizacjom polonijnym w Ameryce Łacińskiej napisał i obronił przed Radą Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w 2001 roku Mariusz Malinowski, pracownik Centrum Studiów Latynoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego. CESLA wydaje kwartalnik „Ameryka Łacińska”, w którym od kilkunastu już lat pojawiają się regularnie publikacje dotyczące latynoamerykańskich skupisk polonijnych.

Pośród innych uczelni i ośrodków podejmujących systematycznie lub sporadycznie problematykę polonijną w Ameryce Łacińskiej znajdują się: Zakład Badań Bad Emigracją i Duszpasterstwem Polonijnym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Zakład Historii Migracji w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Instytut Studiów Regionalnych Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.

3.     BADANIA POLONIJNE W ŚRODOWISKACH LATYNOAMERYKAŃSKICH

Badania i studia polonijne prowadzone są także „od wewnątrz”, przez samych członków skupisk imigracyjnych. Tradycje tego typu zainteresowań są stosunkowo długie i ważne poznawczo, dostarczając zwłaszcza szerokiej bazy faktograficznej oraz źródłowej. Spory, a zarazem znaczący wkład w rozwój problematyki polonijnej włożyli szczególnie polscy księża-misjonarze reprezentujący liczne zgromadzenia zakonne. Przykładem tego rodzaju badaczy, kronikarzy, organizatorów licznych przedsięwzięć naukowych jest ks. Jan Pitoń. Ludzie tacy jak on prowadzili pionierskie studia i dostarczyli pierwszych opisów aktywności społecznej i kulturalnej imigrantów polskich w Ameryce Łacińskiej. Do współczesnych badaczy tego rodzaju i formatu należą m.in. ks. dr Zdzisław Malczewski z Towarzystwa Chrystusowego dla Polonii Zagranicznej oraz ks. dr Zdzisław Gogola. Zdzisław Malczewski jest autorem kilku monografii – w tym opublikowanej w 1995 roku książki Obecność Polaków i Polonii w Rio de Janeiro [vii] oraz wielu artykułów i rozpraw na temat Polonii brazylijskiej. Obecnie przygotowuje on do druku monografię na temat Polonii kurytybskiej. Jest także twórcą periodyku polonijnego o charakterze naukowym, zatytułowanym „Projeções”. Ukazało się już 14 numerów tego pisma wydawanego w języku portugalskim. Zamieszczają w nim swoje teksty badacze polonijni z Polski i Ameryki Łacińskiej. Ks. dr Zdzisław Gogola, misjonarz i zarazem badacz polonijny działający w Peru, w roku 2003 opublikował rozprawę habilitacyjną Działalność Misyjna Braci Mniejszych Konwentualnych w Peru, parę lat wcześniej zaś zbiór esejów i rozpraw W peruwiańskie Andy z pokojem i dobrem.

4.     KIERUNKI I PERSPEKTYWY BADAŃ NAD POLONIĄ LATYNOAMERYKAŃSKĄ

Do najważniejszych obszarów badań nad skupiskami polonijnymi w Ameryce Łacińskiej należą:

1. Utrzymanie rodzimej tradycji kulturowej a procesy asymilacji. Szczególne miejsce zajmują na tym obszarze badania nad przemianami tożsamości językowej i religijnej i nad zjawiskami dwujęzyczności. Jedną z najnowszych prac na ten temat jest książka Władysława Miodunki Bilingwizm polsko-portugalski w Brazylii. W stronę lingwistyki humanistycznej [viii].

2. Aktywność oraz działalność organizacyjna członków skupisk polonijnych w Ameryce Łacińskiej. Najnowsza monografia Mariusza Malinowskiego na ten temat, stanowiąca wersję rozprawy doktorskiej pt. Organizacje polonijne w Argentynie i Brazylii w latach 1989-2000, wydana została przez CESLA [ix].

3. Miejsce Amerykanów o polskim pochodzeniu narodowym w społeczeństwach kraju osiedlenia, ich strukturze, gospodarce i kulturze. Problematyka ta, w różnych ujęciach, stanowi przedmiot zainteresować sporej grupki badaczy polskich i latynoamerykańskich. Jednym z najwybitniejszych reprezentantów tego nurtu badań polonijnych był zmarły niedawno prof. Rui Wachowicz, autor monografii o losach i roli imigrantów polskich w rozwoju Paraná i Brazylii. Problematykę tę podejmują także nieliczni, co prawda, ale widoczni już w badaniach polonijnych doktoranci, tacy jak Maja Bromboszcz, która przygotowuje na Uniwersytecie Jagiellońskim rozprawę doktorską pt. Ignacy Domeyko: bohater narodowy dwóch kultur Polski i Chile.

4. Status i położenie lokalnych skupisk polonijnych zarówno w miastach, jak i w interiorze. Zagadnieniom tym poświęcona jest stosunkowo liczna kategoria monografii, np. W Carlos Gomes i gdzie indziej: dziesięć lat później. Reminiscencje z podróży po skupiskach polonijnych w Brazylii [x].

Kształtując i organizując przyszłe studia i badania nad problematyką polonijną w Ameryce Łacińskiej, konieczne jest przyjęcie następujących założeń teoretyczno-metodologicznych:

1. Interdyscyplinarność w podejściu do opisu i wyjaśnienia przebiegu procesów asymilacji, przystosowania do warunków kraju osiedlenia.

2. Koncentrowanie się na cechach specyficznych, decydujących o odrębności skupisk polonijnych w poszczególnych krajach Ameryki Łacińskiej.

3. Uwzględnianie roli religii, literatury, języka w utrzymywaniu podstaw więzi etnicznej wśród członków kolejnych generacji potomków imigrantów polskich, zwłaszcza w Brazylii i Argentynie.

4. Dalsze śledzenie aktywności organizacyjnej Polonii, zwłaszcza grup zasymilowanych, posiadających już tylko częściową polską tożsamość narodową, skupionych np. w BRASPOL-u.

5. Rozpoczynanie nowych tematów badawczych, dostosowanych do zmieniającej się natury skupisk polonijnych w Ameryce Łacińskiej, a zarazem uwzględniających napływ nowych badaczy, słuchaczy studiów doktoranckich w kilku podejmujących tę problematykę jako podstawową w ośrodkach akademickich w Polsce.

Prof. dr hab. Tadeusz PALECZNY - Uniwersytet Jagielloński