Wstęp

 

Od czasów osiedlenia się Polaków w Brazylii, jako osadników imigrantów, począwszy od połowy XIX wieku (1869 r.), już się dopełnia czternaste dziesięciolecie, czyli kroczymy w kierunku uzupełnienia półtora wieku ich zwartej obecności w tym kraju. W tym wielkim południowoamerykańskim kraju, oprócz poświęcenia do rozwoju bytu materialnego, w czym na ogół im sie powiodło, nie zaniedbali również form organizacji społecznej w celu przechowania w nowej ojczyźnie swoich wartości narodowych.

 

Na przykład, w celu zapewnienia edukacji dla swoich dzieci, której w tamtych czasach państwo brazylijskie nie posiadało warunków do ofiarowania, zorganizowali sieć szkół prywatnych, w formie towarzystw szkolnych, których najwyższy rozwój przypada na lata dwudzieste i trzydzieste ubiegłego wieku. Niestety to przedsięwzięcie zostało nagle przerwane przy końcu lat trzydziestych, z powodu polityki nacjonalizacyjnej wprowadzonej przez prezydenta Getulia Vargasa.

 

Równolegle, począwszy od r. 1892, Polacy rozwinęli w Brazylii prasę w swoim języku ojczystym. Obok publikacji krótkotrwałych, inne przeżyły przez dziesiątki lat, np. gazety Gazeta polska w Brazylii (1892-1941), Polak w Brazylii (1905-1920), oraz Lud (1920-1940 i 1947-1999).

 

W miarę, jak imigranci i ich potomkowie integrowali się w społeczność brazylijską, ukazywały sie również publikacje w języku portugalskim, a w niektórych z tych publikacji zaczęła ustanawiać się ciekawa symbioza między Polakami a Brazylijczykami, którzy z różnych powodów zaczęli okazywać zainteresowanie Polską, jej problemami i jej kulturą.

 

Właśnie temu aspektowi polsko-brazylijskiemu współżycia pragnę poświęcić niniejszy artykuł.

 

 

Polska, jej problemy i jej kultura w języku portugalskim

 

Już w pierwszych dziesięcioleciach kolonizacji polskiej w Brazylii pojawiają się publikacje w języku portugalskim, które poświęcały uwagę sprawom polskim.

 

I tak, w 1908 r. powstaje w São Paulo miesięcznik O imigrante (Imigrant), który w języku portugalskim informował czytelników rejonu São Paulo o falach imigracyjnych przybywających z Europy, o pracy agentów emigracyjnych oraz publikował obszerne wiadomości o Polsce.

 

W 1918 r., z okazji ogłoszenia niepodległości Polski, opublikowano w Rio de Janeiro numer specjalny zatytułowany Polônia (Polska), z  podtytułem Revista comemorativa do Reconhecimento da Independência da Polônia pelo Governo dos Estados Unidos do Brasil (Przegląd pamiątkowy uznania niepodległości Polski przez Rząd Stanów Zjednoczonych Brazylii). Wydany w listopadzie 1918 r., przegląd przedstawia wybitne osobistości życia narodowego Brazylii, które się przyczyniły do wskrzeszenia Polski, oraz znane postacie polskie (np. rodzinę Przewodowskich).

 

W latach 1921-1922 oraz 1932-1937 wychodził przegląd Brasil-Polônia (Brazylia-Polska), publikowany w Rio de Janeiro. Było to czasopismo ilustrowane i miało na celu przybliżać czytelnikowi brazylijskiemu Polskę i jej  problemy. Jej dyrektorem był p. Leôncio Correia, a w komisji wydawniczej widniały nazwiska znanych inteligentów brazylijskich. Pismo poruszało sprawy ekonomiczne i polityczne związane z Polską, która po I wojnie światowej powróciła do mapy Europy, jako państwo niepodległe. Rozpowszechniało literaturę polską oraz pobudzało do współpracy w sprawie wzniesienia pomnika pamiątkowego z okazji Stulecia Niepodległości Brazylii (1922), jaki miał być ofiarowany Brazylii „przez imigrantów polskich”. Taki pomnik urzeczywistnił się w postaci „Siewcy”, dzieła rzeźbiarza polskiego pochodzenia Jana żaka (João Zaco Paraná), umieszczonego na jednym z placów kurytybskich. Czasopismo przestało wychodzić z racji dekretów nacjonalizacyjnych.

 

W latach 1925-1926 wydawano miesięcznik Eco da Polônia (Echo Polski), mające na celu krzewienie sztuki, nauki, literatury, historii, języka oraz życia społecznego Polski w Ameryce Łacińskiej. Redakcja znajdowała się w Kurytybie a artykuły publikowane były w języku portugalskim i hiszpańskim.

 

Istniały również publikacje instytucji specyficznych, np. Boletim Semanal da Câmara de Comércio Polono-Brasileira (Biuletyn tygodniowy izby gospodarczej polsko-brazylijskiej), w latach 1937-1939, wydawany w Rio de Janeiro.

 

Podczas II wojny światowej niektóre publikacje w języku portugalskim miały, jako cel koordynowanie pomocy ofiarom wojny w Polsce. Między nimi możemy wymienić: Boletim Informativo das Atividades do Comitê Brasileiro de Socorro às Vítimas de Guerra na Polônia (Biuletyn informacyjny działalności brazylijskiego komitetu pomocy ofiarom wojny w Polsce), Porto Alegre, 1939-1940; Boletim do Comitê Central de Socorro às Vítimas de Guerra na Polônia (Biuletyn komitetu centralnego pomocy ofiarom wojny w Polsce), Rio de Janeiro, publikacja roczna, 1939-1945; Boletim do Subcomitê de Socorro às Vítimas de Guerra na Polônia – Filial do Paraná (Biuletyn podkomitetu pomocy ofiarom wojny w Polsce – filia w Paranie), z siedzibą w Kurytybie, 1939-1946; Boletim do Comitê de Socorro às Vítimas de Guerra na Polônia (Biuletyn komitetu pomocy ofiarom wojny w Polsce), wydawany w São Paulo w latach 1939-1945.

 

Pod koniec okresu drugiej wojny światowej (1944-1945) wydawano w Rio de Janeiro pismo O Pensamento da Polônia Católica (Myśl Polski katolickiej), jako dodatek czasopisma A Ordem (Ład), por kierunkiem ks. jezuity Pawła Siwka i dra Jerzego Zbrożka.

 

W tym samym okresie (1944-1945), jako dodatek czasopisma Vida (życie), w Rio de Janeiro, wydano kilka numerów po portugalsku na temat spraw polskich.

 

Po II wojnie światowej, publikacje po portugalsku na temat spraw polskich zaczęły uwydatniać się z okazji obchodów Tysiąclecia Polski Chrześcijańskiej (1966). I tak, tzw. Superintendência do Milênio Cristão da Polônia - SUPOL (Centralny zarząd Tysiąclecia Polski Chrześcijańskiej)  uruchomił biuletyn informacyjny pt. SUPOL informa (SUPOL informuje) – na temat działalności tej instytucji. Ten biuletyn, pod kierownictwem prof. Franciszka Dranki, ukazał się w Kurytybie w 8 numerach, a jeden z nich wydano w nakładzie 8 tysięcy egzemplarzy.

 

SUPOL zorganizował szereg obchodów i uroczystości w celu zaznaczenia Tysiąclecia Polski Chrześcijańskiej. Jednak, co do znaczenia żadna z tych inicjatyw nie porównuje się z planem wydawania tzw. Anais da Comunidade Brasileiro-Polonesa (Annały wspólnoty brazylijsko-polskiej), mające za cel podstawowy oferowanie badaczom emigracji polskiej w Brazylii tekstów i dokumentów oryginalnie pisanych po polsku i przetłumaczonych na portugalski, oprócz prac oryginalnych autorstwa badaczy problematyki polskiej emigracji w Brazylii.

 

Publikacja nie miała określonej periodyczności z racji problemów finansowych, których załatwienie nie zawsze mogło być programowane zawczasu. W takich warunkach, między latami 1970 i 1984 wydano 9 numerów. W okresie publikacji czasopisma, należeli do jego komisji wydawniczej następujące osoby: Franciszek Dranka, Arlindo Milton Druszcz, Wincenty Flenik, Waldemiro Gremski, Marian Hessel, Marian Kawka, Józef Knapik, Jan Krawczyk, Paweł Nikodem, Anisio Oleksy, Rizio Wachowicz, Roman Wachowicz, Ruy C. Wachowicz, Zdzisław Zawadzki.

 

Anais zaznaczyły się w historii kulturalnej Polonii brazylijskiej. Ich publikacja prawdopodobnie mogłaby mieć dłuższe życie gdyby nie przedwczesna śmierć prof. Franciszka Dranki, w, r. 1982, która się przekształciła w znaczącą lukę dla kolonii polskiej w Kurytybie, szczególnie na polu społecznym i kulturalnym.

Kilka lat upłynęło bez żadnej publikacji, która by w Brazylii poruszała spraw Polski i polskości lub która by mogła oferować badaczom problemów polsko-brazylijskich jakiś organ do eksponowania wyników swoich obserwacji lub swoich badań.

 

Jednak ziarno rzucone przez inne publikacje, które w swoim czasie spełniły rolę, jaka im przypadała nie mogłoby umrzeć bez okazania swoich owoców także w naszych dniach. I tak, w r. 1999 powstał pomysł wydawania czasopisma Projeções – Revista de estudos polono-brasileiros (Projekcje – Czasopismo studiów polsko-brazylijskich). Projekt mógł się skonkretyzować dzięki współpracy między organizacją Representação Central da Comunidade Brasileiro-Polonesa no Brasil – BRASPOL (Centralna Reprezentacja Wspólnoty Polsko-Brazylijskiej), Zgromadzeniem Towarzystwa Chrystusowego – Prowincja Południowoamerykańska oraz Centrum Studiów Latynoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego (CESLA). Czasopismo posiada radę konsultacyjną złożoną z profesorów kilku uniwersytetów brazylijskich i polskich oraz członków różnych instytucji. Jego rada wydawnicza jest koordynowana przez ks. dra Zdzisława Malczewskiego TChr.

Do tej pory (pierwsze półrocze 2007 r.), wydano 15 numerów czasopisma. Ciągłość publikacji czasopismo zawdzięcza poparciu finansowemu takich instytucji jak Wspólnoty Polskiej, Konsulatów RP w Brazylii, Ambasady RP w Brazylii, CESLI – UW, innych organizacji i parafii, oraz osób prywatnych. 

 

Dla uzupełnienia obrazu publikacji polonijnych w języku portugalskim, które w tej chwile czynne są w Brazylii, wymienić należy dwie z nich, które się włączają w działalność kulturalną BRASPOL-u. Od r. 1993 organizacja ta wydaje swój organ Kurier – Informativo da Comunidade Brasileiro-Polonesa – BRASPOL (Kurier – Informator wspólnoty brazylijsko-polskiej – BRASPOL), która w lutym br. wydala numer 14 tego czasopisma. A w Stanie Rio Grande do Sul ta sama BRASPOL, pod kierownictwem Andrzeja Hamerskiego, wydaje od października 1997 r. swój biuletyn pt. Kurierek, który w pierwszym półroczu b. roku (czerwiec 2007) doszedł do numeru 117. BRASPOL, która działa w Brazylii od 1990 r. i posiada dzisiaj 333 oddziałów rozsianych po 16 Stanach Federacji Brazylijskiej, korzysta z tych organów, jako środków do rozpowszechniania i rejestru swoich działalności.

 

 

Wnioski

 

Polacy rozwinęli w Brazylii żywotną prasę w swoim języku ojczystym.  Jednak osadnictwo polskie w tym kraju, jako przedsięwzięcie, które spowodowało przesiedlenie wielkich mas ludnościowych, praktycznie zakończyło się z przybyciem ostatnich grup imigrantów z Europy po zakończeniu II wojny światowej. Od tego czasu nie było już napływu nowych fal imigranckich, które by mogły przyczynić się do zachowania cech etnicznych lub do podtrzymania języka polskiego w Brazylii na poziomie użytku dziennego. Wydarzyła się stopniowa asymilacja a dzisiaj obserwuje się wprawdzie zjawisko dwujęzyczności, (kiedy, jednak, często osoby czują się mniej swobodnie w posługiwaniu się językiem polskim) lub, częściej, znajomość jedynie powierzchowną języka polskiego.

 

Widoczne jest, jednak, budzenie się świadomości etnicznej i nowe poszukiwanie wartości, jakie kraj przodków może oferować, włącznie z językiem i z innymi wartościami kulturowymi, z racji polskiej historii lub z racji roli coraz więcej znaczącej, jaką Polska w obecnych czasach wypełnia w różnych dziedzinach życia ludzkiego na arenie międzynarodowej. To poszukiwanie na pewno zostało podniecone i spotęgowało się w wyniku pewnych wydarzeń historycznych z ostatnich czasów, które przyczyniły się do złagodzenia tej drogi. Między takimi wydarzeniami uwypuklają się niewątpliwie wybór papieża Polaka, który przez ćwierćwiecze objął rządy Kościoła katolickiego, oraz niedawny powrót Polski do rodziny krajów w pełni demokratycznych.

 

To wszystko przyczyniło się do wzbudzenia nowego zainteresowania językiem polskim, historią i kulturą polską. Tym samym odległość dzieląca Polskę i Brazylię w pewnym sensie się zmniejszyła, a kontakty między obu krajami się pomnożyły, nie wyłączając kontaktów w dziedzinie turystycznej.

 

Znamienna jest jednak okoliczność, że zainteresowanie Polską i jej sprawami nie ogranicza się do Polaków lub ich potomków zamieszkałych w Brazylii, lecz łatwo może być obserwowane w środowiskach właściwie nie polonijnych.

 

W tym kontekście publikacje w języku portugalskim poruszające tematykę polską i polonijną są i niewątpliwie będą mile widziane w Brazylii. Wypada je popierać, a do tego dzieła włączyć się powinna również Polska i jej władze, w celu zapewnienia tym wartościom kultury polskiej poparcia, na jakie zasługują, jako cenne dziedzictwo kulturowe w tej nowej i obiecującej rzeczywistości, jaką dzisiaj nasze kraje przeżywają.  

 

Mariano KAWKA