Kinga Orzeł-Dereń „Śladami polskich osadników w Brazylii.

Monografia parafii Santana”, Kraków, ss. 200 z aneksem zdjęciowym.

Ocena maszynopisu.

Pani Kinga Orzeł-Dereń oddaje polskiemu czytelnikowi odrębną, obszerną, monografię poświęconą polskim wychodźcom pochodzącym z regionów Chełmna, Siedlec, Lublina, a osiadłym w 1911 r. na południu brazylijskiego stanu Paraná. Dysponujemy bardzo bogatą literaturą polską na temat historii i zmagań polskiego osadnictwa w Brazylii. Tematyka polskiej emigracji w tym kraju ukazana została w obszernych pozycjach książkowych o charakterze naukowym, popularno-naukowym, podróżniczym czy wspomnieniowym. Natomiast bardzo mało spotykamy opracowań bardziej szczegółowych poświęconych konkretnemu regionowi, miastu, czy wreszcie osadzie, gdzie żyją aktualnie potomkowie polskich emigrantów. Jednak – na ile się orientuję - do tej pory nie ukazała się w języku polskim odrębna monografia przedstawiająca jedną, wybraną społeczność lokalną. W ostatnich dwóch dekadach - tutaj na terenie południowej Brazylii - ukazały się monografie prezentujące polonijne społeczności lokalne (Pozwolę sobie na wymienienie tutaj znanych mi książek: Cidade Garcez, Neuza, Colonização e imigração em Erechim. A saga das famílias polonesas [1900-1950], Edelbra, Erechim, 1997; Colônia Lucena ITAIÓPOLIS. Crônica dos imigrantes poloneses, org. Wilson Carlos Rodycz, Edição: Braspol, Florianópolis, 2002; Cuber, Antoni, Nas margens do Uruguai, Editora Unijuí, Ijuí, 2002; Da ‘Polska’ à terra prometida. O legado polonês em Santa Catarina e um tributo à comunidade do Chapadão / Orleans, org. Celso de Oliveira Souza, Marlene Zwierewicz, Editora Insular, Florianópolis, 2009; Deina, Mario, Colônia Rio Claro: esta terra tem história, Gráfica Vicentina, Curitiba, 1990; Gogulski, Stanislau, Caminhando para a Terra Prometida. Do Rio do Peixe, a Nova Polônia, até Carlos Gomes, Edelbra – Indústria Gráfica Editora Ltda, Erechim, 1998; Kokuszka, Pedro Martim, Áurea primórdios, Graffoluz, Erechim, 2006; Kozieński, Grzegorz, Salvando do esquecimento. Atividades da Sociedade „Águia Branca” na Linha Evaristo teixeira / Ocalić od zapomnienia. Działalność Towarzystwa „Orła Białego” na Linii Evaristo Teixeira, bilíngue, Gráfica e Editora Vicentina Ltda., Curitiba, 2001;Kozowski, Vitor, Inácio, Os poloneses da Colônia de Alfredo Chaves / Guaporé. Imigração polonesa na Serra Gaúcha, Bento Gonçalves, 2006; Krupinski, Rosalia, Paróquia Nossa Senhora do Monte Claro 1915 – 1990. Áurea-RS, Gráfica e Editora UPF, Passo Fundo, 1990; Martins, Cláudia Regina Kawka, A presença eslava na formação de Arapongas, Gráfica Vicentina Editora Ltda., Curitiba, 2007; Rosiak, Márcio, Dom Feliciano. 117 anos de Imigração História e Cultura Polonesa, b.m.w, [2007]; Siekierski, Marli e Lazzarotto, Danilo, Povoado Santana conta sua História. Cultura Polonesa em Ijuí, Livraria Unijuí Editora, Ijuí, 1987; Staniszewski, Ana Márcia Kotrich, Estudo sobre a cultura da comunidade polonesa no município de São Mateus do Sul, Gráfica Vicentina, São Mateus do Sul, 2006; Tuleski, Soeli Aparecida, Imigração polonesa. A família Tulecki no Brasil, Rodycz & Ordakowski Editores, Porto Alegre, 2008; Vianna, Aurélio, Etnia e território: os poloneses em Carlos Gomes e a luta contra as barragens, Centro Ecumênico de Documentação e Informação, Rio de Janeiro, 1992; Polanczyk, Antonio José, O imigrante polonês e a colônia Guarany, Edigal Renascença, [Porto Alegre], 2010; Wenczenovicz, Thaís Janaína, Montanhas que furam as nuvens! Imigração polonesa em Áurea, RS [1910-1945], Editora UPF, Passo Fundo, 2002). Monografie wymienione powyżej cechują się różnorodnym charakterem i nie zawsze przedstawiają ścisłą wartość naukową. Jeżeli nawet monografie te nie wnoszą wiele do naukowego spojrzenia na prezentowaną problematykę, to jednak są przyczynkiem do piśmiennego utrwalenia historii naszych społeczności polonijnych obecnych w tym regionie Nowego Świata.

Irene Fryder Rockenbach wydała w 1996 r. monografię (Dados históricos  e memórias de Cruz Machado, b.m.w.) na temat regionu Cruz Machado, usytuowanego w południowej części stanu Paraná. Książka ta nie jest poświęcone wyłącznie polskiej obecności w Cruz Machado i nie posiada wyraźnych, charakterystycznych znamion naukowego opracowania.  Dlatego też w tej perspektywie monografia pani Kingi Orzeł-Dereń nabiera szczególnego i ważnego znaczenia.

Autorka pani Kingi Orzeł-Dereń, aby usytuować polskiego czytelnika w konkretnej rzeczywistości opisywanej w monografii, informuje – we wstępie – o motywie powstania tego opracowania. Jest nim obchód stulecia emigracji z Polski do Santana w Paranie, a przypadający w obecnym 2011 roku. Pani Kinga Orzeł-Dereń podjęła się zatem oryginalnego i pionierskiego podejścia do konkretnej, lokalnej społeczności polonijnej w Brazylii. Omawiana monografia jest jeszcze bardziej cenniejsza, ponieważ autorka nie oparła się jedynie na dostępnej literaturze polskiej i brazylijskiej na temat tego zagadnienia, ale przeprowadziła osobiście kilka badań terenowych w okolicach, które prezentuje w swoim dziele. Mogła więc z bliska spojrzeć i ocenić aktualną, wieloraką kondycję tej wybranej przez siebie społeczności polonijnej. Dzisiejsza osada Santana należąca do municypium Cruz Machado, to mały skrawek terytorium brazylijskiego, gdzie żyją potomkowie polskich wychodźców poddanych w początkach kolonizacji wielkiemu i bolesnemu doświadczeniu. Mam na myśli nie tylko kwestie związane z akulturacją, ale również epidemię tyfusu, która pochłonęła znaczną liczbę naszych emigrantów. Przed kilku laty kanał telewizji parańskiej zaprezentował dokumentalny, krótkometrażowy film „O Heroi de Cruz Machado” reżyserii Guto Pasko, poświęcony farmaceucie Antiocho Pereira. Film z udziałem polonijnych stażystów, mieszkańców Santany, ukazuje ofiarnego brazylijskiego farmaceutę spieszącego z pomocą polskim emigrantom dotkniętych epidemią tyfusu. Owo bolesne doświadczenie i pamięć o tragicznie zmarłych z pewnością nie pozostało bez echa w kolejnych pokoleniach polskich emigrantów żyjących na terenie parafii Santana.

Należy wyrazić pod adresem autorki pani Kingi Orzeł-Dereń szczególne uznanie za podjęcie się opracowania tej monografii. Już nie tylko z racji obchodzonego w obecnym 2011 roku 100. lecia polskiej kolonizacji w tamtym południowym regionie Parany. Uznanie dla autorki także dlatego, że potrafiła usystematyzować historię Santany. W dotychczasowych różnorodnych opracowaniach, czy też u wielu mieszkańców municypium Cruz Machado, nie występuje dobra znajomość faktów, nazw, dat. Niekiedy używa się zamiennie nazwy Cruz Machado – Santana – Cruz Machado. Częstokroć nazwy są używane zamiennie. Początki polskiej kolonizacji miały miejsce w Pátio Velho(aktualna nazwa), a które oficjalnie nazywano Cruz Machado. Nowa osada nosząca nazwę Cruz Machado została utworzona w późniejszym okresie i kilkadziesiąt kilometrów dalej od – wspomnianej wyżej – pierwotnej osady polskiej.

Monografia zawiera wiele cennych informacji o parafii, siostrach zakonnych - z zasłużonego dla Polonii brazylijskiej - zgromadzenia sióstr Rodziny Maryi założonego przez św. Zygmunta Szczęsnego Felińskiego arcybiskupa warszawskiego. Autorka wiele uwagi poświęciła towarzystwom polskim, szkołom, organizacjom polonijnym. Ukazała również rozwój rolnictwa od okresu kolonizacji do okresu teraźniejszości. Ciekawie zaprezentowała czytelnikowi współczesną Santanę i jej mieszkańców. Bardzo cenne studium - jako owoc pobytu w Santanie i przeprowadzonych badań terenowych - autorka prezentuje czytelnikowi na temat używanego języka oraz tożsamości mieszkańców parafii Santana.

Jak zaznaczyłem wcześniej, opracowanie autorki jest bardziej cenne przez sam fakt przeprowadzenia badań terenowych. Pani Kinga przebywała na terenie parafii Santana i municypium Cruz Machado przez kilka miesięcy. Przeprowadziła wiele wywiadów z potomkami polskich kolonistów w ich domach, przy pracy, czy kościele. Tak w chwilach ich codziennego życia, w spotkaniach prywatnych, jak też w trakcie uroczystości. Odpowiednie usystematyzowanie tych wywiadów, rozmów, spotkań zaowocowało bardzo cennymi spostrzeżeniami, wnioskami zawartymi w tej monografii.  Pracę ubogaca znajdująca się  pokaźna liczba zdjęć prezentujących dokumenty, ważniejsze miejsca z terenu parafii Santany.

Moim zdaniem monografia pani Kingi Orzeł-Dereń w pełni zasługuje na opublikowanie. Jest to praca, w którą autorka włożyła wielki wysiłek swojego intelektu, prezentuje ona wysoki poziom naukowy, poszerza wiedzę na temat lokalnej społeczności polonijnej w Santanie, oraz stanowi duży przyczynek do dalszych badań nad dziejami Polonii brazylijskiej.

Skromna sugestia i prośba. Niech autorka w swojej łaskawości przy pierwszym użyciu nazwy „Cruz Machado” w monografii zamieści przypis wyjaśniający, że chodzi tu o uczczenie pamięci osoby brazylijskiego polityka dr Antônio Cândido de Cruz Machado, senatora z czasów cesarstwa, który wyróżnił się jako wicehrabia Serro w walce o niezależność Parany (więcej o osobie Cruz Machado można znaleźć w książce, którą pani Kinga cytuje „W służbie Kościoła i Polonii”, s. 58 (przypis 60). Wiele razy w polskich tekstach spotykałem tłumaczenie nazwy „Cruz Machado” jako krzyż i siekiera. Wyjaśniano przy okazji, że pobożni polscy emigranci z krzyżem w sercu i siekierą w dłoni karczowali parańskie bory. Dla uczczenia ich ciężkiej pracy nadano osadzie taką właśnie nazwę! Być może jest to piękne tłumaczenie, ale wykrzywia historię Brazylii oraz regionu, gdzie osiedlili się polscy emigranci.

Kończąc moją opinię na temat monografii pani Kingi Orzeł-Dereń pragnę zacytować końcowy fragment artykułu, jaki napisałem po wzięciu udziału w uroczystościach w Santanie 25 lipca 2010 r.  

„…W Santanie przebywa Kinga Orzeł - młoda, zdeterminowana i energiczna doktorantka z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przy wydatnej pomocy ks. Mirosława może przeprowadzać  naukowe badania terenowe; odwiedza rodziny polonijne, prowadzi rozmowy, robi zdjęcia. To wszystko w tym celu, aby w opracowaniu naukowym ukazać rzeczywistość Polonii santańskiej, jej historię tragiczną i pracowitą, ale także bardzo interesującą i fascynującą teraźniejszość.

Powracam do Kurytyby z odnowionym spojrzeniem na Polonię santańską. W Santanie spotkałem nie tylko piękne widoki, bogatą, różnorodną roślinność z dumnymi, wysokimi piniorami na czele. Pinior, jako drzewo jest symbolem Parany. Znajduje naczelne miejsce w herbie Kurytyby. Pinior parański, a w tym szczególnym przypadku santański, jest niemym świadkiem zmagań polskiego chłopa o godniejsze, lepsze, szczęśliwsze i polskie życie! Ten pinior poświadczy, że polski imigrant tutaj osiadły i żyjący w kolejnych pokoleniach znalazł cel swojej odważnej decyzji o przemieszczeniu się na inny kontynent! Do cichego świadectwa parańskiego pinioru dołączam moje świadectwo, jako tego, który od ponad 30 lat jest i pragnie pozostać  towarzyszem doli i niedoli naszych wspólnot polonijnych rozsianych po tym wielkim kraju, jakim jest Brazylia!  

„Przechodniu, powiedz Polsce… „ - że tu w Brazylii, tak daleko położonej od niej, nawet nieznający jej i nie śniący o powrocie do niej, mają bijące polskie serca, chociaż urodzone pod Krzyżem Południa!”[1].   

Jestem głęboko przekonany, że publikacja książkowi „Śladami polskich osadników w Brazylii. Monografia parafii Santana” autorstwa pani Kingi Orzeł-Dereń będzie dla polskiego czytelnikiem okazją do poznania społeczności polonijnej w Santanie, która w kolejnych pokoleniach emigracyjnych nadal, świadomie i z głęboką serdecznością podtrzymuje swoją polskość! Książka pani Kingi wydana w kraju będzie mówić rodakom o lokalnej społeczności polonijnej w Santanie. Wierzę, że będzie ona przemawiać i świadczyć o specyficznej Polonii, o której we współczesnej Polsce nie za wiele się pisze, czy też nie wykazuje się większego zainteresowania jej dziejami i dokonaniami.

Uważam, że  byłoby dobrze gdyby po ukazaniu się książki w języku polskim monografia ta została przetłumaczona na język portugalski. Zbliżyłaby ona Brazylijczykom, a także społeczności polonijnej w tym kraju tę małą, ale żywotną polską wspólnotę etniczną w Santanie parańskiej.  

Kurytyba, 24 czerwca 2011 r.